Sivas Şifaiye Medresesi veya Keykavus Darüşşifası (Hastanesi) tarihi bilgileri, mimari yapısı ve özellikleri ile şehir merkezinde bulunan diğer Anadolu Selçuklu dönemi medreselerinden ayrılmaktadır. Gerek özellikleri gerekse tarihçesi ile diğer Anadolu Selçuklu mimari eserlerinden ayrılmış olsa bile günümüzde Anadolu’da aynı dönemlere tarihlenen benzer medreseler, mesela Buruciye Medresesi gibi ne yazık ki aynı amaçla kullanılmaktadır: kafeterya olarak.
Sivas merkezindeki üç medreseden biri olan Şifaiye Medresesi, diğer iki medrese olan Çifte Minareli Medrese ve Buruciye Medresesi’nden biraz daha eski dönemde yapılmış olup aynı zamanda hem Sivas hem de İç Anadolu Bölgesi tarihi yerleri ve mimari yapıları arasında Anadolu Selçuklu dönemi ile ilgili gezilecek önemli yerlerden biridir. Anadolu’ya yayılmış olan Anadolu Selçuklu dönemi mimari eserleri, Konya ve Sivas başta olmak üzere birçok şehrimizde görülebilir.
Özellikle son dönemlerde daha fazla revaçta olan uygulamalarda, aslına uygun şekilde korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması gereken tarihi kültür mirası olan mimari eserlerimiz turistik amaçlarla yaratıcı işlevlerden uzak kafeterya olarak işletilmekte veya yapılış amacına uygun olmayan şekilde kullanılmaktadır. Anadolu’nun Selçuklu dönemi eseri olan Şifaiye Medresesi de ne yazık ki bu yapılardan biridir. Taş duvarlarına hediyelik eşya sergilemek için gerilen iplerden, içindeki kafeteryasına ve cephe bezemelerini kapatan modern eklerden, iç mekân bütünlüğünü bozan tasarımları ile dükkânlarına kadar yapının maalesef hor kullanıldığını görmek mümkündür. Bu yapıların dönem özelliklerini yüceltmek ve vurgulamak gerekirken, büyük eyvan cephesine ‘çift başlı kartal’ asmak ne yazık ki tarihe saygı duymak anlamına gelmemektedir.
Sivas Şifaiye Medresesi fotoğrafları için tıklayınız
Şifaiye Medresesi Ziyaret ve Giriş Saatleri 2024
Bu tarihi medresenin içi kafeteryalarla dolu olduğu için özellikle bir giriş saati olduğunu düşünmemekteyiz. Zaten bu konu ile ilgili bir bilgiye de erişemedik. Hemen yanı başındaki Buruciye Medresesi gibi günün hemen hemen tüm saatleri bir insan yoğunluğu yaşanmaktadır. Gecenin 10’unda da veya sabahın 9’unda da gitmiş olduğumuz halde medrese açık ve korunmasız bir haldeydi. Kafeteryaların şemsiyeleri gölgesindeki medresede tarihi izleri, yapılan onarım ve restorasyonlar da ne yazık ki kurtarmaktan çok uzaktaydı.
Ancak medresenin ziyaret saatleri hakkında veya güncel bilgiler hakkında bilgi almak için Şifaiye Medresesi telefon numarası olan 0346 223 59 08 numaralı telefonu arayabilirsiniz. Eğer medrese ile ilgili fotoğraf çekmek isterseniz bunun için sabahın çok erken saatlerinde gitmenizi öneririz.
Şifaiye Medresesi Tarihi
Bilindiği gibi Sivas merkezinde Şifaiye dâhil dört medrese bulunmaktadır. Bunların üçü (Buruciye, Gök Medrese, Çifte Minareli Medrese) 1271 yılında yapılmıştır veya yapımına başlanmıştır. Şifaiye Medresesi ise 1217 yılında yapılmış ve yapımı bir yıl sürmüştür. Peki, medreseyi yaptıran kimdir? Bu konuya geçmeden önce Anadolu’daki ilk darüşşifalar veya hastaneler hakkında genel bilgileri derlemek gerekmektedir.
Anadolu’nun Tarihi Tıp Merkezleri
Bazı kaynaklara göre Anadolu’da ilk inşa edilen darüşşifa veya hastane Mardin Emineddin Külliyesi içinde bulunmaktadır. Ancak günümüze kadar gelen en erken Selçuklu dönemi hastanesi ise 1206 yılında Kayseri’de yapılan Gevher Nesibe Darüşşifası’dır. Şifaiye Medresesi ile birlikte Tokat’ta bulunan ve Anadolu Selçuklu eseri olan 1277 yılında yapılan Gök Medrese de bir darüşşifa yapısıdır.
Anadolu Selçuklu Sultanı I. İzzettin Keykâvus Kimdir?
Öncelikle İzzettin Keykavus hakkında vermemiz gereken ilk bilgi, döneminde Sivas’ı devletinin başkenti yaptığıdır. I. Giyaseddin Keyhüsrev’in oğludur. Babasının ölümü üzerine 1211 yılında Anadolu Selçuklu tahtına geçmiştir ve 1220 yılına kadar ülkesini yönetmiştir. Tahta çıkışı öncesinde pek bir bilgi bulunmayan sultanın İstanbul’un istila edildiği IV. Haçlı Seferi’ne kadar Bizans İmparatorluğu başkenti Konstantinopolis’te kaldığı bilinmektedir.
Sultanlığı boyunca Anadolu’da birçok kenti topraklarına katmış ve aynı zamanda Artuklular, Kilikya Ermeni Krallığı gibi devletlere üstünlük sağlayarak haraca bağlamıştır. Özellikle Bizans İmparatorluğu hanedanlarından olan Komnenos hanedanlığını 1243 yılına (Kösedağ Savaşı yenilgisi, Anadolu Selçuklu-Moğollar) kadar devletine bağlamıştır. 1220 yılında hastalık sonucu ölmesi ile Sivas’ta 1217 yılında yaptırdığı Şifaiye Darüşşifası veya Şifaiye Medresesi’ne gömülmüştür. Türbesi kafeteryaların kenarında medresenin içinde bulunmaktadır.
Şifaiye Medresesi Tarihçesi
Sivas’ın Anadolu Selçuklu Devleti başkenti olması ile artan önemi, şehirde imar faaliyetlerinin de çoğalmasına sebep olmuştur. Artan nüfus, gelişen başkent ve sultanın genç yaşta hastalanması sonucu Sivas’ta sultan tarafından bir hastane veya tıp merkezi olan darüşşifanın yapımı söz konusu olmuştur. Darüşşifa’nın yapımına 1217 yılında başlanmış ve 1218 yılında bitirilmiştir.
Şifaiye Darüşşifası’nın yapım amacı dönemin tıp bilimini geliştirmek ve yeni tıp uzmanlarının yetişmesini sağlamaktır. 30 Mart 1218 yılında I. İzzettin Keykavus tarafından hazırlanan vakfiye bilgilerine göre Sivas’ta yetmiş dükkân, Ereğli’deki otuz dükkân ile birçok köyün geliri Şifaiye Darüşşifası’na akmaktadır. 1220 yılında I. İzzettin Keykavus ölünce darüşşifada kendisine türbe olarak ayrılan eyvana gömülmüştür.
Anadolu Selçuklu dönemi sonrası tam olarak ne zaman terk edildiği belli olmayan darüşşifa, Osmanlı döneminde 1768 yılında bir ferman ile medrese olarak kullanılmaya başlanmıştır. Bazı kaynaklara göre ise 16.yy’da hâlihazırda zaten yedi öğrencisi ile eğitime devam edildiği söylenmektedir.
Birinci Dünya Savaşı zamanında Osmanlı askeriyesi tarafından levazım ve eşya ambarı olarak kullanılmıştır. 1937 yılında ise Türk Tarih Kurumu tarafından onarım yaptırılmıştır. 1967 yılında, yapımının 750. yılı nedeniyle PTT Genel Müdürlüğü tarafından hatıra pulu basılmış ve resminin olduğu zarf çıkartılmıştır. 1937 yılındaki onarım sonrası 1939, 1962, 2008, 2011 yıllarında da onarım görmüştür.
Şifaiye Medresesi Mimari Özellikleri ve Bilgileri
Şifaiye medresesi tipik bir dikdörtgen planlı bir Anadolu Selçuklu dönemi yapısıdır. Çeşitli kaynaklara göre farklılık (!?) gösteren yapının ölçüleri 68×48 metredir. Bu haliyle yaklaşık 2890 metrekare bir alanı kaplamaktadır. Avlunun ölçüleri ise 30,8×22,4 metredir ve avlunun etrafı revaklarla çevrelenmiştir. Giriş hariç her yönde eyvanlar bulunmaktadır. Sivas meydanında bulunan diğer medreseler haricinde biraz daha az gösterişli bir Taç Kapı bulunmaktadır. Mimari özellikleri ve plan şekillenişi ile Büyük Selçuklu dönemi dört eyvanlı cami tipolojisini temel aldığı ve ardıllarının ince uzun avlulu plan tipolojisine yön verdiği düşünülebilir.
Eyvanların her iki yanında da birer oda bulunmakta toplamda ise otuz odası mevcuttur. Medresenin odaları veya hücreleri beşik tonozla örtülü pencerelidir. Darüşşifanın yapı malzemesi kesme taş, tuğla ve çini olmakla birlikte tek katlı olarak planlanmış ve yapılmıştır. Sanat Tarihçi Erdal Eser’in Vakıflar Bölge Müdürlüğü izni ile yaptığı araştırmalara göre yapının altında bir başka yapının izleri bulunmaktadır. Ancak bu ilk yapının ne olduğuna dair bir fikir edinilmesi için sondaj çalışmaları da yapılması gerekmektedir.
Darüşşifa içinde İzzettin Keykavus türbesi için eyvanlardan biri tahsis edilmiştir. Bu özelliği ile yapı bu darüşşifa tipolojisinin tek örneğidir. Türbe darüşşifanın inşasından 3 yıl sonra yaptırılmıştır.
Ayrıca Şifaiye medresesi ile hemen karşısında bulunan Çifte Minareli medresenin arasındaki yolun genişliği özgün olarak Anadolu Selçuklu caddesinin genişliğini de yansıtmaktadır.
Taç Kapı Özellikleri
Şifaiye medresesi Taç Kapısı, diğer Anadolu Selçuklu Taç Kapıları gibi fakat daha az gösterişlidir. Taç Kapının genişliği 10.75 metre olup yapıdan biraz öne çıkartılarak girişin vurgusu yapılmıştır. Taç Kapının yüksekliği ise bulunduğu cepheden 1/3 oranında yüksektir. Ayrıca Şifaiye medresesinin bezemeleri ve taş işçiliği en yoğun olarak burada görülebilir. Taç Kapının her iki yanında ve yukarıdaki kabartmaların aslan ve boğa kabartmaları olduğu düşünülmektedir. Bazı kaynaklara göre ise bunlar pars figürüdür. Ayrıca yıldız süslemeleri de bulunmaktadır.
Bunlarla birlikte çeşitli motiflerin işlendiği Taç Kapının iki yan yüzeylerinde Bursa kemeri ile kavranan mukarnas kavsaralı birer niş bulunmaktadır. Niş yüzeylerinde geometrik geçme süsleme örnekleri bulunmaktadır. Taç Kapı üzerindeki kitabede ise yapım yılı yazmaktadır.
Ana Eyvan Süslemeleri ve Özellikleri
Şifaiye medresesi ana eyvanın sivri kemerinde bulunan bitkisel bezemeli bordürler, avlu cephelerindeki süslemelerin devamı gibi geometrik geçmeli bordür olarak görülmektedir. Ana eyvandaki yüksek kabartma biçimindeki iki insan başı birçok kaynakta ay ve güneşi temsil etmektedir. Bugün birer madalyon içinde yer alan bu figürler artık ne yazık ki görülememektedir.
Ayrıca ana eyvan cephesinde dikkatlice bakıldığında stilize çift başlı kartal ve kuş motifleri olduğu belirtilmektedir. Biz dikkatle bakmamıza rağmen böyle bir motif veya motiflerle karşılaşmadık.
Şifaiye Medresesi Çini Süslemeleri
Anadolu Selçuklu mimari eserlerinde çinilerin ve çini süslemelerin her zaman önemi büyük olmuştur. Burada da özellikle türbenin bulunduğu kümbet haline getirilen eyvan yapısının cephesi tuğla, firuze, patlıcan moru çinilerle meydana getirilmiştir. Cephede geometrik kompozisyon ağırlıktadır.
Cephe ayrıca sağır, geniş bir kemerle belirtilmiştir. Kemerin üst kısmı sırlı tuğlalarla kızıl kahverengi pişmiş tuğlalardan ‘Allah, Muhammed’ yazılarıyla bezenmiştir. Bezemenin altında koyu mavi zemin üzerine beyaz kabartma harflerle türbenin tarihi yazılıdır. Çiniler ve tuğla süslemeler ayrıca kümbetin ongen kasnağında da bulunmaktadır.
Geçirdiği onarımlar sonucunda eyvanlarda bulunan çiniler ise adeta belli belirsiz görülmektedir. Fotoğraflarda da görüleceği üzere eyvanlardaki çiniler adeta yok olmuş, çok ufak bir mavi bölümü görülmektedir.
Anadolu Selçuklu Sultanı I. İzzettin Keykavus Türbesi
Yapının güney eyvanında darüşşifanın yapım emrini veren I. İzzettin Keykavus’un türbesi bulunmaktadır. Türbenin girişi Selçuklu çini sanatının en güzel örnekleri olan sırlı tuğla ve mozaik çiniden yapılmıştır. Türbede bulunan mihrabın önündeki sanduka İzzettin Keykavus’a ait olmakla birlikte toplamda on iki sanduka bulunmaktadır. Mihrap nişinde Tevbe suresi 18. ayet yer almaktadır. Sandukalar da Sahip Ata Müzesi içinde bulunan Sahip Ata ve evlatlarının sandukaları gibi çini ile kaplıdır. Türbenin mimarı Marendli (İranlı) Bizl oğlu Ahmed’tir.
Türbe cephesinde Arapça Celi Sülüs yazısı ile “Biz sarayların geniş mekânlarından, kabirlerin dar bölmelerine getirildik. Vah! Ne yazık ki bu ölüm hadisesinde geçici olan dünyadan el çekip ahirete göçüş, 617 yılı Şevval’in dördüncü günü gerçekleşti.” yazılmıştır.
Ayrıca İlgili Kaynaklar:
Şifaiye Medresesi fotoğrafları
Anadolu’da bulunan Selçuklu dönemi mimari eserleri
Belleten Dergisi arşivi
İç Anadolu Bölgesi tarihi yerler listesi
İç Anadolu Bölgesi fotoğrafları
Abdullah Kılıç – Şifahaneler
Hayat Ağacı Şehir Kültürü Dergisi
Anadolu Selçuklu Medreseleri ve Darüşşifalarında Türbe – Nermin Şaman Doğan