İstanbul tarih öncesi zamanlardan itibaren iskân edilmiş olup mimarlık ve sanat tarihi alanlarında zengin eserler ve yapılar barındırmaktadır; mozaikleri, ikonaları ve freskleri ile ünlü sonradan camii olan Bizans mimari yapısı olan Kariye Müzesi de bunlardan biridir. İstanbul gezilecek tarihi yerleri arasında özel bir konumda olan ve eski ismi Kariye Müzesi olan bu Bizans yapısı, barındırdığı mozaikler ve freskler ile yurtiçi ve yurtdışından her yıl birçok araştırmacı ve binlerce turist çekmekle birlikte 1 Ağustos 2020 tarihindeki Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile Osmanlı Dönemi’ndeki gibi tekrar camiye çevrilmiştir.
Bizans Dönemi’nde Konstantinopolis, Osmanlı Dönemi’nde Konstantiniyye olarak anılan ve günümüzde ‘Eski İstanbul’ olarak adlandırılan II. Theodosius surları içinde kalan alanda mimarlık, sanat ve dini açıdan önemli birçok eser bulunmaktadır. Bunların bir kısmı yapıldığı dönemin özgünlüğünü korurken, bir kısmı da koruyamamıştır. Özellikle Yerebatan Sarnıcı hala özgün bir şekilde günümüze kadar gelebilmiş olmasına rağmen, birçok Bizans yapısı ve Bizans eseri Osmanlı Dönemi’nde yok edilmiş, devşirilmiş ve günümüze kadar gelememiştir.
Kariye Camii olarak adlandırılan ve zaman içinde Khora Kilisesi, Kariye Kilisesi, Kariye Müzesi yapısı da mozaiklerinin çoğunu korumuş olmasına rağmen yapısında değişiklik olmuş olan ve 1946 yılında Ulusal Anıt statüsünü edinmiş olan bir Bizans yapısıdır. Kariye, 1985 yılında İstanbul’un Tarih Alanları konu başlığı ile Zeyrek bölgesinde bulunmasından dolayı (Türkiye’nin) Dünya Mirası Listesi içinde yer almaktadır. Kariye Camii içinde bulunan Bizans sanatı mozaiklerin, ikonaların ve fresklerin anlatıldığı bu makale haricinde ayrıca Kariye Camii detaylı tarihçesi ile ilgili sayfaya da göz atabilirsiniz.
İstanbul Kariye Müzesi fotoğrafları için lütfen tıklayınız
Kariye Camii Ziyaretçi Bilgileri ve Giriş Ücreti 2024
İstanbul gezilecek tarihi yerler arasında ayrıcalıklı bir konumda olan Kariye Müzesi, Kültür Bakanlığı’na bağlı iken müzeye girişte ücret alınmaktaydı ve bu ücret 65 TL idi. Ancak 2020 yılında Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile Diyanet İşleri Başkanlığı’na bağlanmıştır. Diyanet İşleri Başkanlığı’na bağlanan Kariye Cami Müzesi 2023 Şubat ayı tarihi ile restorasyon sebebiyle (!) kapalıydı. Kariye Müzesi Camii statüsüne geçildikten sonra hala açılmaması akıllara birçok soru getirmektedir. Son bilgilere göre 23 Şubat 2024 tarihinde sadece ibadete açılacak olup gezi amaçlı ziyaret bilgileri ise henüz net değildir. Bununla birlikte 6 Mayıs 2024 tarihinde Kariye Camii ibadete ve ziyarete açılmıştır.
2024 Yılının Ağustos ayında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından uygulanan ‘Koruma Amaçlı Ziyaretçi Yönetim Planı’na göre cuma günleri hariç haftanın altı günü açık olan Kariye Camii’ne giriş ücreti yabancı turistler için 20 Euro’dur. Türk vatandaşlarından ise ücret alınmayacaktır. Ayrıca namaz vakitlerinden 15 dakika önce turistik ziyarete ara verilecektir. Cuma günleri ise camii sadece ibadet amaçlı açık olacaktır.
Bununla birlikte diğer müzelerdeki gibi Yaz Dönemi – Kış Dönemi uygulaması olmadan haftanın her günü ziyaret edilebilen müzenin ziyaret saatleri önceden 09:00 ile 17:00 saatleri arasındaydı Sadece 31 Ekim – 1 Nisan arası müze 10:00’da açılmaktaydı. Ancak ibadet edilen camiye yine de gitmek isterseniz namaz esnasında namaz kılınan bölüm hariç diğer bölümleri gezebilirsiniz. Namaz bitiminde namaz kılınan bölümü de gezebilirsiniz. Eğer daha detaylı bilgi edinmek isterseniz Kariye Müzesi İletişim hattından bilgi alabilirsiniz: 0212 631 92 41
Kariye Camii Kısa Tarihi
Kariye Müzesi’nin bulunduğu Kariye Kilisesi yapısı Bizans İmparatorluğu boyunca toplamda beş kere tekrar yapılmıştır. Bu özelliği ile Ayasofya Müzesi’ne benzemektedir. Kilisenin ilk yapılış yılı hakkında kesin bir bilgi ne yazık ki bulunmamaktadır. Ancak yapının bulunduğu arazinin bir nekropol olduğu bilinmektedir. Kilisenin yapılış tarihi hakkında iki görüş mevcuttur. İlki 536 yılında I. Jüstinyen zamanında yapıldığı, ikincisi ise VII. yy’da İmparator Heraclius’un yaptırdığıdır. Konstantinopolis’in yaşadığı depremler ve İkonaklazm süreçleri sonrasında ise kilise çeşitli eklerle büyütülerek manastır haline getirilmiştir.
Kilise, 11.yy sonunda ve 12.yy ilk çeyreğinde tekrar yapılmıştır. Son halini ise 1321 yılında Bizans yüksek memuru sanatsever, aristokrat Theodoros Metokhites vermiştir. Günümüze kadar gelen Kariye Camii mozaikleri de bu dönemden kalmıştır. Özellikle I. ve II. İkonaklazm Dönemi’nde herhangi bir ikona, fresk veya mozaik varsa günümüze kadar gelememiştir.
1453 yılında Konstantinopolis fethedildiğinde, kiliseye dokunulmamış, bir süre daha kullanılarak 1511 yılında camiye dönüştürülmüş, 1945 yılında Ulusal Anıt statüsü sağlanmış, 2020 yılında tekrar camiye dönüştürülmüştür. Tüm bu süreçler boyunca da defalarca onarım, yenileme ve restorasyon geçirmiştir.
Kariye Camii Bizans Sanatı Khora Kilisesi Dönemi Mozaikleri Yapımı
Kariye Kilisesi’nin tarihçesi sayfasında anlatıldığı üzere İstanbul Latin İstilası (1204-1261) ve 1296 yılındaki büyük İstanbul depremi sonrasında kimi kaynaklara göre 1315 kimi kaynaklara göre ise 1305 yılında Theodore Metokhites, yıkılan veya harap olan Khora Kilisesi’ni restore etmeye başlamış ve 1321 yılında bitirmiştir. Metokhites restore esnasında kiliseyi mozaikler ve fresklerle de zengin bir şekilde süslemiştir.
Kariye Müzesi Osmanlı Dönemi Kariye Camii Mozaikleri Kapatılması
Osmanlılar 1453 yılında Konstantinopolis’i fethedince surlara yakın olan Khora Kilisesi, ilk yağmalanan kiliselerden biri olmuştur. Ancak duvardaki mozaikler, freskler ve ikonalar zarar görmemiştir. Kilisede zarar gören sadece, surları koruması için başka yerden getirilen Bakire Hodegetria ikonasıdır. 1511 yılına kadar kilise işlevini yerine getiren Khora Kilisesi, aynı yıl Atik Ali Paşa tarafından camiye çevrilmiş ve Kariye Camii, Kilise Camii veya Kenise Camii olarak anılmaya başlamıştır. Bu dönemde ve 17.-18. yüzyıllarda ise mozaikler, freskler ve ikonaların üzerleri kısmen alçı ile sıvanarak kapatılmıştır. Osmanlı Dönemi’ndeki depremler ve yangınlar sonrasında zaman zaman yapısal anlamda restore edilen Kariye Camii’ne 19.yy sonlarında ise Mozaik Cami denilmiştir.
Cumhuriyet Dönemi’nde ise 1948 yılından itibaren mozaikler ve freskler Amerika Bizans Enstitüsü ve ardından Dumbarton Oaks Enstitüsü tarafından temizlenmiş ve restore edilmiştir.
Kariye Müzesi Mozaikleri, Freskleri ve İkonaları Sayısı
İstanbul’daki Kariye Camii içerisinde günümüzde kaç mozaik, fresk veya ikona var diye soracak olursanız bunun tam cevabı 94 tanedir. Birbirinden şaheser Bizans mozaik sanatının en güzel örneklerinin görülebileceği Kariye Kilisesi veya Kariye Camii olarak adlandırılan Kariye Müzesi Bizans Dönemi mozaikleri ve fresklerini araştırmak, incelemek için adeta ‘biçilmiş kaftandır’ diyebiliriz.
Kariye Camii içindeki bu 94 sanat eseri kilise yapısının içine dağılmış durumda olup rahatça görülebilmektedir. Konu itibari ile 94 adet olan mozaik, fresk sayısı, ayrı ayrı sayıldığında ise 107 adettir. Kilisenin içindeki sanat eserlerinin sayı olarak dağılımı şu şekildedir:
- Naos Bölümü 3 adet
- İç Narteks 32 adet
- Dış Narteks 35 adet
- Parekklesion (Pareklezyon) 37 adet
Kariye Mozaikleri Anlamları ve Detayları
Khora Kilisesi veya Kariye Müzesi olarak anılan Kariye Camii içerisinde birçok mozaik bulunmaktadır. Bunlardan bazıları dünyaca ünlü mozaiklerdir. Aşağıdaki bölüm bu mozaikleri tanıtmaktadır.
Günümüze kadar özellikle Cumhuriyet Dönemi içinde Kariye Müzesi mimari sanat tarihi branşlarında birçok defa incelenmiştir. Özellikle 1948 yılından sonra mozaikler üzerinde yapılan yenileme ve onarım işlemleri sonrasında ortaya çıkartılan mozaiklerin anlamları, İncil’i okuyan hemen hemen birçok insan için basittir.
Müzedeki mozaikler ve freskler hem Hz. İsa’nın hem de annesi Hz. Meryem’in hayatlarından kesitler sunmaktadır. Bunların yanında Hristiyanlıkta aziz veya azize olarak kabul edilen din adamlarının freskleri, Hz. Meryem’in kutsanması ve ölümü, Hz. İsa’nın doğumu tasvirli mozaikler de bulunmaktadır. Kariye, dünya genelinde Bizans sanatının temsil edildiği birkaç Bizans yapısından biri olma özelliği ile özeldir.
Kariye Camii Dış Narteks Mozaikleri
Dış Narteks giriş kapısının hemen üzerinde Pantokrator İsa Mozaiği bulunmaktadır. Çeşitli azizlerin fresklerinin de bulunduğu dış nartekste Vlachernitissa veya Tanrı’nın annesi freski de sağ taraftadır. Bu bölümde ayrıca Yusuf’un rüyası Beytlehem Yolculuğu mozaiği, vergilendirme için kayıt mozaiği, Hz. İsa’nın doğumu ve vaftizi mozaikleri, Magi’nin yolculuğu mozaiği, Mısır’a kaçış, Masumların öldürülmesi mozaikleri ve İsa’nın suyu şaraba çevirmesi mucizesi ve günaha teşvik edilmesi mozaikleri bulunmaktadır. Eksonarteks de denilen dış narteksin ana konusu İsa’nın doğumu ve mucizeleridir diyebiliriz.
Pantokrator İsa Mozaiği
İç nartekse giriş kapısının üzerinde bulunan Pantokrator İsa mozaiği, Kariye mozaikleri içinde en bilinen mozaiklerdendir. İsa’nın başının arkasında nimbus denilen bir hâle bulunmaktadır. Nimbusun içindeki haç uygulaması sadece İsa’ya mahsustur. Mozaikte bir eli takdis ederken diğer eli kutsal kitabı tutmaktadır. Mavi elbisesi içinde uhrevi âlemi simgeleyen altın sarısı bir zemin üzerinde bulunmaktadır. Arkasındaki yazıtta ise ‘Hz. İsa, yaşayanların evi’ yazmaktadır.
Yusuf’un Rüyası Beytlehem Yolculuğu Mozaiği
Dış narteksteki bu mozaikte adından da anlaşılacağı gibi Yusuf’un rüyası ve birlikte Beytlehem’e gidişleri tasvir edilmiştir. Arka plandaki detay ise önemlidir: Meryem, Zekeriya’nın karısı Elizabeth ile sohbet etmektedir ve muhtemelen doğacak çocukların müjdesini birbirlerine vermektedirler. Meryem İsa’yı, Elizabeth ise Vaftizci Yahya’yı doğuracaktır.
İsa’nın Doğumu Mozaiği
Mozaik betimlemesinde Meryem bir şilte üzerinde uzanmıştır ve bu ana şahit olan melekler de bulunmaktadır. Sol alt köşede ise İsa’nın yıkanması tasvir edilmiştir.
İsa’nın Günaha Teşvik Edilmesi Mozaiği
Bu mozaik dört farklı sahneyi birleştirmiştir. İlk sahnede şeytan, İsa’nın ekmeği taşa dönüştürmesini ister. İkinci sahnede İsa’ya dünyanın kralı olmayı vadeder ve kendisine tapınmasını ister. Üçüncü sahnede dünyadaki krallıkları göstermek için İsa’yı bir dağa çıkartan şeytani son sahnede buradan atlamasını ve zarar görmeyerek tanrısallığını kanıtlamasını ister.
Kana Mucizesi Mozaiği ve İsa’nın Cüzzamlıyı İyileştirmesi Mozaiği
İsa’nın suyu şaraba dönüştürmesi mucizesini anlatan mozaikte Petrus, Yahya ve Meryem, İsa’ya eşlik etmektedir. Hizmetçilerden biri su taşırken diğeri de testiye su dökmektedir. Bir başka hizmetçi ise şölendekilere sudan dönüşen şarabı göstermektedir. Diğer mozaikte ise İsa ve cüzzamlı kişi yan yana durmakta ve bir sonraki mozaikte de İsa’nın lekeli bacaklara sahip olan cüzzamlıyı iyileştirdiği görülmektedir. Dış nartekste yine İsa’nın iyileştirme ile ilgili mucizelerinin anlatıldığı mozaikler kısmen sağlam olarak günümüze kadar gelebilmiştir.
İç Narteks Mozaikleri
İç narteksteki iki kubbenin birinde Hz. İsa’nın, diğerinde ise Meryem Ana’nın büst mozaikleri ile birlikte kubbenin iç mekânında Eski Ahit’teki atalarının mozaikleri bulunmaktadır. İç nartekste ayrıca Bakire Meryem’in kutsanması, Meryem’in tapınağa kabulü, melekler tarafından yiyecek verilmesi ve mor yün çilesi betimlemeli mozaikler bulunmaktadır. Bu bölümde ayrıca dünyaca ünlü Deesis Mozaiği veya Deisis Mozaiği ile günümüze kadar gelen kiliseyi yaptıran Metokhites Mozaiği bulunmaktadır. Dış nartekste olduğu gibi iç nartekste de İsa’nın mucizelerinin anlatıldığı mozaikler devam etmektedir.
Theodoros Metokhites Mozaiği
Khora Kilisesinin banisi olan Baş Logothetes (Maliye Bakanı, Hazine Bakanı) Theodoros Metokhites’in İsa’ya adadığı kilisesinin kendisine takdimi kilise maketi ile anlatılmıştır. Pantokrator biçimindeki İsa ise bir eliyle takdis ederken diğer eliyle değerli taşlarla bezenmiş kutsal kitabı tutmaktadır. Bu mozaik naos bölümüne girişteki kapının hemen üzerindedir. Bu mozaikteki ilginç olan detay ise Metokhites’in başlığının Osmanlılarda kullanılan başlıkla neredeyse benzerlik göstermesidir.
Deesis Mozaiği
Dış nartekste naosa girilen kapının hemen sağındadır. Bu mozaik pano Deesis pozisyonunun bilinen en iyi örneklerinden biridir. Ayakta duran İsa’ya Meryem dua etmekte ve insanlık için af dilemektedir. Meryem’in solundaki figür ise, kiliseyi 12.yy’da restore ettiren Aleksios Komnenos’un oğlu İsaakios’tur. İsa’nın arkasındaki yazıtta ‘Ey tunçtan olan’ yazmaktadır.
İsa ve Ataları Mozaiği
İç narteksin sağındaki kubbe içinde bulunan mozaiktir. Kubbenin ortasında İsa Pantokrator biçiminde olup İsa madalyonu çift sıra bantla çevrilmiştir. Fotoğrafta görüleceği üzere iki sırada da İsa’nın 39 atası yer almaktadır. İsa’nın ataları veya soy ağacı Âdem ile başlar ve saat yönünde Habil ile devam etmektedir. İlk bantta Âdem’den Yakub’a kadar, ikinci bantta ise Yakub’un evlatları tasvir edilmiştir.
Meryem ve Ataları Mozaiği İle Meryem’in Doğumu ve Kutsanması Mozaikleri
İç narteksteki diğer kubbede ise Meryem ve Çocuk İsa tasvir edilmiştir. Ayrıca kubbe dilimleri içerisinde Meryem’in ataları tasvir edilmiştir. Buradaki mozaikte Meryem’in ataları kral biçiminde betimlenmiştir. Meryem’in Doğumu isimli mozaikte baba Yahokim kapıdan olanları izlerken Meryem bir hizmetçinin kucağındadır. Hz. Meryem’in annesi Anna ise yatakta uzanmaktadır. Meryem’in Kutsanması isimli mozaikte ise rahipler Meryem’in birinci yaş günü için verildiği belli olan şölendedirler ve baba Yohakim’e bakmaktadırlar. Babanın kucağında ise Meryem vardır.
Aynı tonozlu bölümde ayrıca Meryem’in Ebeveynleri Tarafından Kucaklanması, Meryem’in Tapınağa Takdimi, Meryem’in Bir Melek Tarafından Beslenmesi ve Eflatun Yün Çilesi isimli mozaiklerin yanı sıra İsa’nın çeşitli mucizelerinin mozaikleri bulunmaktadır.
Parekklesion (Pareklezyon) Mozaikleri ve Freskleri
Parekklesion bölümündeki kubbe ortasında Meryem, Çocuk İsa’yı tutmaktadır. Her ikisi de gökkuşağı renkleri ile çevrilmiş bir halenin ortasında bulunmaktadır. Meryem’in arkasında ‘Tanrı Anası’ yazmaktadır. Kubbenin on iki dilimine ise on iki melek yerleştirilmiştir. Bu kubbenin altında da Metokhites’in mezarı bulunmaktadır. Kubbenin pandantiflerinde ise ilahi yazarların freskleri bulunmaktadır.
Bu bölümde ayrıca Musa ve Yanan Çalı freski, Ahit Sandığının Taşınması ve Yerleştirilmesi freskleri, Diriliş (Anastasis) freski ve Seçilmişlerin Cennete Girişi isimli fresk bulunmaktadır.
Son Yargı Freski
Kubbemsi tonozda bulunan freskin ortasında İsa yer almaktadır. Tonozun ortasında da gökleri tomar halinde düren bir melek bulunmaktadır. Bu fresk dikdörtgen şeklindedir. İsa’nın bir yanında Meryem diğer yanında ise Vaftizci Yahya bulunmaktadır. İsa sağ elini kaldırmış ve sol elini de indirmiş şekilde tasvir edilmiştir. Böylece sağdakilerin cennete gidip kurtulacağı anlaşılırken, sol eliyle de cehennemi göstermektedir.
İsa’nın altında ise son imparatorun İsa’ya teslim edeceği ve Âdem ile Havva’nın hazırladığı taht bulunmaktadır. Tahtın altındaki terazi ise ruhları tartmaktadır. Freskteki yüz tasvirlerinden anlaşılacağı üzere Meryem ile Vaftizci Yahya insanlar için af dilenmektedir. Mozaikte, İsa bağışlayıcı değil tamamen yargılayıcı bir üslupla anlatılmıştır.
Asurluları Öldüren Melek Freski
Freskteki ilk göze çarpan bir elinde kâğıt rulosu tutan İşaya peygamberdir. İşaya peygamber baş melek Michael (Mikail)’i işaret etmektedir. Mikail’in elinde kılıç bulunmakta ve arkasında kent olan Asurlu askerlere doğru hamle yapmaktadır. Kentin kapısında Meryem’in büstü görülmektedir. Bilindiği gibi Kudüs’ü Tanrı korumakta, Konstantinopolis’i ise Meryem korumaktadır. İşaya Peygamber’in elinde tuttuğu ruloda ‘Böylece, dedi İsraillilerin Tanrısı, mademki siz bana Asur Kralı Sennacherib’i durdurmam için dua ettiniz, o bu kentin içine giremeyecektir.’
Kariye Camii Naos Bölümü Mozaikleri
Kilisenin naos bölümündeki Mesih ve Bakire Meryem ile Koimesis mozaiklerinin haricinde mozaiklerin olduğu belirlenmiş olmasına rağmen bu mozaikler günümüze kadar ne yazık ki ulaşamamıştır. Ayrıca naosun üst pencerelerindeki başlık kalemişi ve mozaik detayları da görülebilir. Bu bölümdeki mozaikleri Kariye Camii Mozaikleri fotoğraflar albümünde görebilirsiniz.
Koimesis Mozaiği
Koimesis (Meryem’in ölümü) mozaiği naos kapısının hemen üzerinde ve iç tarafındadır. Mozaikte Meryem bir sekiye yatırılmıştır ve etrafında da yas tutan havariler vardır. Yas tutanların arkasında ise İsa, meleklerden oluşan bir mandorla içindedir. Kucağında tuttuğu bebek ise Meryem’in ruhunu temsil etmektedir. Kısaca İsa, annesinin ruhunu cennete götürmek için gelmiştir.
Naos bölümünün günümüze kadar gelen diğer iki mozaiği İsa ve Hodegetria Meryem mozaikleridir. İsa mozaiğinde görünen kitapta Matta 2:28’deki söz görülmektedir. İsa Mozaiğinin karşı tarafında ise Hodegetria Meryem mozaiği bulunmaktadır. Buradaki mozaik aslında reprodüksiyondur. Gerçeği 1453 yılındaki fetih esnasında yok olmuştur. Mozaikte Meryem Çocuk İsa’yı tutmaktadır ve figürler birbirlerine bakmaktadır.
Khora Kilisesi mozaikleri haricinde Khora Kilisesi tarihçesi için ayrıca ilgili sayfaya bakabilirsiniz. Lakin eski adı Kariye Müzesi olan Kariye Camii içerisindeki mozaikleri ve freskleri her ne kadar fotoğraflasak veya anlatmaya çalışsak da dünyaca ünlü olan Bizans sanatını en ince detaylarına kadar yansıtan bu mozaik ve freskleri kesinlikle görmenizi önermekteyiz.
Ayrıca İlgili Kaynaklar:
Kariye Müzesi genel bilgileri
Kariye Camii fotoğrafları
İstanbul Kariye Müzesi tarihçesi
Kariye Müzesi mimarisi
Türkiye UNESCO Dünya Mirası Listesi
İstanbul gezilecek tarihi yerler
Yerebatan Sarnıcı hakkında bilgiler
Ayasofya hakkında bilgiler
Marmara bölgesi gezilecek tarihi yerler
İkonalarıyla Khora Manastırı Katholikonu – Sercan Keykubatlı
Khora Kilisesi ve Bizans yapıları
Kariye Müzesi Sanat Tarihi Raporu